Planu estrategico desenvolvimento nasional Timor-Leste nudar visaun nebe reflete aspirasaun povo  Timor-Leste tomak no PEDN ne’e sai hanesan baze  nebe inspira no motiva ema hotu para hadia moris no halakon kiak no mukit iha Timor-Leste no Munisipiu, Postu no iha Suku Loidahar rasik.

Munisipiu, Postu no Suku sai mos hanesan alvo de desenvolvimento komforme politika nebe difini iha planu estrategico desenvolvimento nasional embora plano desenvolvmento nasional fo prioridade  ba Munisipiu,Postu no Suku sira. Maibe prosesu sira ne’e hotu hala’o ka realisa iha Munisipiu tuir kondisaun, rekursos no potencia nebe’e kada Munisipiu, Postu no Suku sira iha.

Programa barak mak implementa iha munisipiu, Postu liu-liu Suku Loidahar to’o agora sedauk iha informasaun ka dadus nebe reflete kondisaun  ekonomia social, Edukasaun, Saude, rekursus naturais no rekursus Humano iha Munisipiu, Postu no Sukus Loidahar rasik.

Iha referencia ba pontu hirak iha leten, sei providencia informasaun ka dadus sai hanesan pakote informasaun ne’ebe bele sai referencia ba ba sociadade civil, Governu NGO ka agencia Internasinal sira ka Munisipiu, Postu ne’e rasik.

Profile Suku Loidahar em geral deskreve ka apresenta situasaun kona ba karakteristika Suku no kompleta informasaun no dadus sobre situasaun geral Suku nian Monogarfia, rekursus naturais, infrastruktura, edukasaun no sektor relevante hotu.

Suku Loidahar mos bazeai ka alina PEDN, PDM, PDK Suku Loidahar mak ho nia visaun no misaun ba suku nian.

Visaun ba suku Loidahar

Investe ka hasae kresimento iha setor Agrikultura, Saude, Edukasaun, Kultura no Ambiente. signifika katak asegura dezemvolvimento sustentavel no integradu ba povo Loidahar tomak, Aumesmu tempo promove mos saude igeniku no saudavel ho base ba konhesimento ba akademiku.

Misaun ba suku Loidahar

Hasae no promove protesaun, konservasaun, no utilizasaun ho konseitu komunitario iha ambito komunitario, local, nacional atu nunee fo apoio ba dezemvolvimento integradu hodi hasae ekonomi basica iha familia jerasaun presente no future.

Objektu

Distinze no implementa inisiativa ho estratejia integrado hodi kabe ba konhesimento akademiko hodi kontribui ba dezemvolvimento komunitario atu nunee reforca ekonomiku base social, Ambiente ne’ebe sustentavel no inklusivu.



I. SUKU LOIDAHAR

A. Istória, Etimolojia no Orijin

  1. Istória

Loidahar hahu hosi be Debu ida iha rai Kotalara, tanba funu entre Major ho Corenel. Major hosi rai Kotalara no Korenel hosi rai Lar-Dato hosi Uma Lisan Asbili Man-Loe/Simau-Bermanus. Sira funu tanba hadau malu ukun (poder), rai no riku-soin. Tuir istória avo sira ne’e mosu sa’e hosi rai. Avo Tau-Dau, (nia mak fila ba rai-nain, nia mosu ho Dikur no tara belak. Besi Laku Laes Leki (bele han hahan matak deit no nanal fulun. Koli Asu Bau-Hunu. To’o ohin loron belak ho nanal fulun sei rai hela iha uma lisan Boibesi Bestiga Mone Hunu Mone Crae iha Aldeia Mankolohata.

2. Etimolojia

Lia fuan Loidahar nia origim no naran ne’e mai husi lia fuan Tokodede  ne’e mai husi liafuan rua: toku no dede nebe komforme nia istoria haktuir husi ema lia nain sira iha Suku Loidahar rasik hamosu versaun  tolu (3) hanesan tuir mai ne’e :

  1. Primeiro Versaun Loidahar etimolojiamente mai hosi lia-fuan rua, Loi no dahar, Loi katak hili, Dahar katak kuak bót iha ema ninia isin tanba kauza hosi material funu nian.
  2. Segundu Versaun Loidahar, ema portugeza sa’e kuda tula ho sasan, sasan sira ne’e balun monu hosi kuda nune’e ema/avo sira ne’ebé la’o tuir kuda ne’e, hili tu-tuir sasan sira ne’ebé monu (Tokodede Loi dara).
  3.  Enquanto Terseiro Versaun Loidahar, rai ida ne’e uluk avo sira halibur ema barak ne’ebé mai hosi fatin-fatin, kuida sira hodi moris hamutuk hanesan maun-alin.

3. Orijin Suku
Loidahar ninia orijin mai hosi Uma Lisan 4, Leki-Bere Sera Hunu eziste iha Aldeia Kotalara, Hat- Kodo Lei-Lema eziste iha Aldeia Mankolohata, Uma Lisan Hatbleter eziste iha Aldeia Soatala ho Hatu-luli ijiste iha aldeia Hatululi. Ikus mai uma lisan 4 ne’e transforma ba naran aldeia 4 iha  Suco Loidahar.

B. Area Georafika

Geografikamentu Suku Loidahar sai mos hanesan parte ida husi Municipiu Liquica iha Postu Administrativo Liquica, no kompostu husi aldeia haat (4) mak hanesan Aldeia Kotalara, Hatululi, Soatala no Manukolohata. Tuir dadus estatistik tinan 2010, Suku Loidahar nia area geografikamente mak hanesan 98,8km­­­2.

C. Topografiku Suku Loidahar

Hare ba topografiku hatudu katak,  Suku Loidahar 93%  lokaliza iha area foho, karateristik Suku Loidahar domina liu foho iha area tomak hahu husi parte leste, norte no Oeste. Area tetuk iha deit 7% nebe’e aliña iha parte tasi (tasi ibun), no Aldeia tolu mak hanesan Aldeia Manucolohata,Cotalara no Aldeia Hatululi ne’ebe nia area kobre to tasi ibun Liquiçá tuir kultura tara bandu nian iha Kapital postu Administrativo Liquiçá.

D. Divisaun Fronteira Suku Loidahar ( Baseia ba Kultura Bua Malus Tara Bandu )

Divisaun Fronteira Suku Loidahar mak hanesan tuir mai ne’e:

  • Parte Leste           : Baliza ho Suco Maumeta no Dato
  • Parte Oeste          : Baliza ho Suco Hatuquessi no Suco Vatuvou, Maubara
  • Parte Sul              : Baliza ho Tasi no Suco Dato
  • Parte Norte          : Baliza ho  Suco Dato no Suco Darulete

E. Divisaun Aldeia

Administrativamente Suku Loidahar kompostu husi Aldeia 4

1, Aldeia Cotalara

  • Parte Leste        : Baliza ho Suku Dato no Maumeta
  • Parte Oeste       : Baliza ho Aldeia Manucolohata
  • Parte Sul           : Baliza ho Aldeia Lisaico,Aldeia Hekar no Aldeia Pukelara Suku Dato
  • Parte Norte       : Baliza ho Aldeia Cabulimo Suku Dato

2. Aldeia Hatululi

  • Parte Leste      : Baliza ho Aldeia Cabulimo,Aldeia Lebohei  Suku Dato Aldeia  Carolema Suco Darulete
  • Parte Oeste      : Baliza ho Aldeia Lebosalara,Aldeia Nunbrihati, Aldeia Hatuquesi Lete Suku Hatuquesi
  • Parte Sul          : Baliza ho Aldeia Soatala Suku Loidahar Rasik
  • Parte Norte      : Baliza ho Aldeia Cabulimo Suku Dato

3. Aldeia Soatala

  • Parte Leste     : Baliza ho Aldeia Manucolohata
  • Parte Oeste    : Baliza ho Aldeia Laclo Suku Dato
  • Parte Sul        : Baliza ho Aldeia Hatululi
  • Parte Norte    : Baliza ho Aldeia Laclo Suku Dato Aldeia Hatululi Suku Loidahar rasik

4. Aldeia Manucolohata

  • Parte Leste   : Baliza ho Aldeia Cotalara
  • Parte Oeste   : Baliza ho Aldeia Soatala
  • Parte Sul       : Baliza ho Aldeia Cabulimo Suku Dato
  • Parte Norte   : Baliza ho Tasi no Aldeia Camalehohoru Suku Dato

Tabela-1 Total Aldeia

NoNaran AldeiaNaran xefe AldeiaObservasaun
1CotalaraSergio LopesEleito
2HatululiTome da Costa SantosEleito
3SoatalaMario Soares de JesusRe-Eleito
4ManucolohataLuciano Correia VidigalEleito

Husi aldeia 4 nebe’e ijisti iha Suku Loidahar maioria lokaliza iha foho hanesan aldeia Cotalara, Hatululi, Soatala no Manucolohata, aldeia Manucolohata, Soatala, no Cotalara area balun lokaliza to’o iha tasi ibun Liquiçá. Hare kondisaun aldeia nebe’e maioria lokaliza iha area foho hetan risku teb-tebes ba deszastre naturais hanesan rai halai no anin nebe’e afeita  ba komunidade nia moris tinan-tinan bainhira tempu udan.


II. TOTAL POPULASAUN, DIALETU, KLIMA, RELIGIAUN NO KULTURA

A. Total Populasaun

Total populasaun tinan 2024 Suku Loidahar hamutuk 2770 kompostu husi Mane 1370 Feto 1400 ho Xefi Familia hamutuk 652.

Tabela-2 Total Populasaum no Uma kain iha Suku Loidahar

NoAldeiaTotal Uma KainSexuTotal Habitante
ManeFeto
1Cotalara 5786131191
2Hatululi103216214430
3Soatala157341331672
4Manucolohata116243234477
Total654136914012770

B. Lian/Dialetu

Dialetu nudar instrumentu ida nebe’e mak komunidade sira uza hodi komonikasaun ka kontaktu malu iha familia laran entre ema ida ho ema seluk nomos komunidade iha sociadade nia laran. Iha Suku Loidahar liafuan nebe’e uza mak lian Tokodede no Tetun. Lian Tokodede mak komunidade sira uza hodi halo’o komunikasaun lor-loron iha Suku Loidahar.

C. Klima

Suku Loidahar  ho klima malirin (Tropical), no ho nia Temporada  manas no malirin. Temporada  manas (Bai loron ), iha Fulan Junho to’o Outubru , no Temporada  malirin (Udan) iha fulan  Novembru  to’o  Maio. Ho mudansa klimatika husi tinan ba tinan afeta mos mudansa ba temperatura klima ne’ebe muda no la mai tuir nia tempu pasadu, ne’ebe uluk komunidade sira hasoru ka enfrenta. Mudansa ida ne’e lori impaktu bo’ot ba komunidade agrikultures sira nia moris,tamba sira depende liu ba area agrikultura no hakiak animal. Tamba ne’e populasaun persiza halo adaptasaun ho mudansa ida ne’e atu nune’e labele fo impaktu ba sira nia moris lorloron nian, liu-liu agrikultores sira.

D. Religião

Iha parte spiritual nian iha suku Loidahar komunidade fiar ba religiaun oin-oin hanesan religião Katoliku 99,4%, muslumanu 0,4%, no Protestante 0,5% no seluk 0,1% maibe popolasaun maioria fiar religião katoliku, mesmu fiar ketak-ketak iha suku Loidahar maibe  aktividade religião lao tuir ida-ida nia fiar.

E. Tradisaun No Kultura

  • Kultura

Populasaun Suku Loidahar  kaer metin nafatin valores kultura nian, no moris tuir tradisaun no lisan ne’ebe hari desde tempu beiala sira nian. Suku Loidahar  mos hala’o aktividade kultura hanesan Sau batar (han batar), Koremetan, Barlaqueadu (hafolin feto), Inagura Uma lisan, no tara bandu. Populasaun  Loidahar  hamutuk ho nia Estrutura Konselhu Suku estabelese ona Lei tara bandu Suku nian hodi hatan ba Problema sosial sira ne’ebe mosu iha Suku laran. Iha lei tara bandu ne’e mos koalia kona ba ema ho ema, ema ho animal no ema ho natureza. Iha lei tara bandu ne’e tau mos ho nia multa sira tuir tradisaun suku nian ba komunidade ne’ebe la lao tuir bandu ne’ebe iha.Uma lisan ne’ebe existe iha Loidahar desde tempu beiala sira nian to’o agora.

Iha Suku Loidahar mos hala’o aktividade kultura ne’ebe ka aktividade Suku Loidahar sempre hala’o kada tinan mak hanesan tuir mai ne’e:

a. Sau Batar/Han Batar

Sau-Batar hanesan aktividade nebe’e sempre hala’o kada tinan depois de batar isin, tuir kustume nebe’e iha, aktividade sau batar aktu ida agradesemento ba maromak, Bei-Ala sira no Natureza ba rejultadu nebe’e hetan.

Se wainhira uma lisan ida sedauk hala’o aktividade sau batar mak lia nain husi uma lisan ne’e sedauk bele han batar naruk, no modo sira ne’ebe kuda iha tos laran.

b. Koremetan Metan

Koremetan hanesan aktividade ida ne’ebe halao iha kada uma lisan ida-idak hanesan aktu ida hodi hatudu katak uma lisan ida ne’e hakoi ona mate, no selu kolen ba inan ho aman ho matebian sira hotu.

c. Berlaquedu/a (hafolin feto)

Iha suku Loidahar  berlakeadu/a nian kunese ho farte niar ka wainhira mane ida hakarak feto ida, nia sei hafolin feto ne’e liu husi berlaque ne’ebe feto ne’e nia inan aman husik oan feto sei ba hamutuk ho mane foun. Material ba berlaqueadu mak hanesan : karau, bibi, belak, tua no osan, tuir lisan ne’ebe iha.

Inagura Uma Lisan/Uma Ben

Iha aktividade inagura uma lisan, lia nian husi uma lisan sei halibur feto  sa, uma mane no jerasaun hotu ne’ebe partense ba uma lisan ho objectivo husi aktividade inagura uma lisan mak atu halibur jerasaun hotu husi lisan ho objectivo husi aktividade inagura uma lisan maka, atu halibur jerasaun hotu husi uma lisan ida-idak nian hodi kuinhese malu no simu matak malirin ba jerasaun tuir mai.

Fatin sira nebe’e komunidade Suku Loidahar konsedeira hanesa fatin lulik (Sagradu) tamba fatin hirak ne’e iha esperito natureza ho super natural ho fatin lulik hirak ne’e ba futuru bele promove sai hanesan situs kultural hodi fo benefisio ba komunidade Suku Loidahar, fatin hirak ne’e mak hanesan tuir mai ne’e:

Tabela-3 Fatin Lulik

Lulik nia naran Fatin/Aldeia
Lulik nia naran Fatin/Aldeia
1Betul-Luli Manucolohata
2E Luli Nagareta Cotalara
3Kamale Dama’at Cotalara
4Lebu Luli Cotalara
5E Luli Gunua Nia Par mak E Luli Guilu Mata Buta Manucolohata  
6E Luli Bikuku Hatbana Manucolohata  
7Hatu-Luli (Pili tuli)   Hatululi
8Hatu Kri   Hatululi
 

  • 2. Uma Lisan

Uma lisan Existe iha suku Loidaha ne’ebe namkari iha aldeia 4 iha Suku Loidahar mak hanesan:

Tabela 4: Uma Lisan Suku Loidahar

Lulik nia naranFatin/Aldeia
1Asteti Rai BloiSoatala
2Koliasu Bahunu Mau-Ruku Mau-GiaSoatala
3Besi Meta Laka MoneSoatala
4Domalai Kaikoli SoatalaSoatala
5Leki Busi Hahi KoliSoatala
6Lekeru MantalaSoatala
7Bere Mau LakabereSoatala
8Rae Ubu Krae Meta Besi DiliSoatala
9Kadua MakalaoSoatala
10Hatuquesi Lelo Sae Kadua MakalaoSoatala
11Besi Ama Hatu Kudo Leilema HatbutlaraSoatala
12Besi Meta Laka Mone Dila Hatu KamaleSoatala
13Besi Ama KoeSoatala
14Lakadou Halbere NuncereSoatala
15Leki Saka Lelo BulaHatululi
16Asu Dati Laku Datu Laka Mau Mal BoeHatululi
17Asu Dati Laku Dato Laka Besi BesquidiHatululi
18BeisamaHatululi
19Asu Leki Mau Pelu, Bere Koli, Bere Lagu, Li Hatu, Li KoliHatululi
20Mau Bere Mau Sabu Dasi HunuKailebaHatululi
21Hatuquesi Lelo Sae (Karolema)Hatululi
22Hatuquesi Lelo Sae (Soa Moco)Hatululi
23Beisama Hatu PikaHatululi
24Haduru Bere MetaHatululi
25Mau Ruku Mau SabuHatululi
26Simão BermanusHatululi
27Bersama Mau SamaHatululi
28Dato Mau ClaoHatululi
29Beisama TeligiHatululi
30Boe Besi Bestiga Mone Hini Mone CraeManucolohata
31Tali Mali KaiLebaManucolohata
32Lelo Hunu Saka MeManucolohata
33Lelo Hunu Saka Me Hatu Kodo Lei LemaManucolohata
33Simau BadauManucolohata
34Leki Bere Sera HunuCotalara
35Bilibesi Bilimanu (Soa o Pada)Cotalara
36Lakaboru Mau BoruCotalara
37Serteti Bau TetiCotalara
38Bilibesi Bilimanu (Ruku o Nau Nunpu)Cotalara
39Beram BersariCotalara
40Rumbia LelakaiCotalara
41Ata Mali LauukiCotalara
42Kolobere Mau SakaCotalara
43Bermau Lelo TaiCotalara
44Bilibesi Bilmanu (Ruku o Nau Heupu)Cotalara
45Silvestri Antoni/Hunu Domi SandomiCotalara
46Maukuku Mau BrumaCotalara
47Mauruku Mau Bra’oCotalara
48Lekibere Serahunu (Mandoki)Cotalara

III. ADMINISTRASAUN SUKU

Administrasaun Suku Funciona ho Liderasaun  xefe do Suku ho membru conselhu Suku (MCS) Sira eleitu husi elisaun lideransa komunitariu no Pessoal sekretarios Suku, Ofisial Finansas,Assuntu sosial Suku nebe’e rekruta husi Ministerio Administrasaun Estatal.

A. Organigrama

B. Demografi no Monografi

  • Demografi

Tabela-5 Demografi(anexasaun)

  • Monografi

Tabela-6 Monografi

C. Orsamentu Suku

Orsamentu nebe’e fo apoiu ba Aktividade Suku no atu insentiva membru concelhu Suku. Orsamentu Suku kompostu husi parte rua mak hanesan tuir mai ne’e:

  1. Fundu Administrasaun Suku
  2. Insentiva ba membru concelhu Suku inklui oficial Apoiu Suku.

Fundu  rua (2) ne’e administrasaun suku no insentivo membru conselhu suku no oficial apoiu suku. Oficial finansas suku mak sei gere osan ne’e hodi halao aktividade administrasaun suku no pagamentu ba insentivo membru conselhu suku no oficial apoiu suku. Xefe do suku nudar lideranca komunitario maximo iha suku orienta no akompanha prosesu exekusaun orsamentu tenki lao tuir nia matadalan kona ba gestaun orsamentu tuir orientasaun husi Ministeirio liu husi oficial finansas munisipio.

D. Funcionamentu Suku

Funcionamentu servisu administrasaun suku hala’o husi pessoal apoiu administarsaun  suku nebe’e Nunu Governu Konstitusional liu husi Ministerio Administrasaun Estatal (MAE) rekruta tan pessoal apoiu administrasaun suku hodi halo atendementu ba komunidade sira. Iha suku Loidahar funcionamentu administrasaun suku lao ho normal no diak.

a). Funcionamentu Suku

  1. Koncelhu Suku Loidahar
NoNaranAldeiaPozisaunObservasaun
1Domingos dos Santos,M.DirManucolohataXefe do SukuRe-Eleito
2Sergio LopesCotalaraXefe AldeiaEleito
3Tome da Costa SantosHatululiXefe AldeiaEleito
4Mario de Jesus SoaresSoatalaXefe AldeiaRe-Eleito
5Luciano Correia VidigalManucolohataXefe AldeiaEleito
6Juleta A. PereiraCotalaraDelgadaEleito
7João GancalvesCotalaraDelagadoEleito
8Bendito dos Santos GoncalvesHatululiDelegadoEleito
9Agostinha Pereira da CostaHatululiDelegadaEleito
10Alberto dos SantosSoatalaDelegadoEleito
11Bernanete dos Santos da SilvaSoatalaDelegadaEleito
12Jaunario dos Santos AlvesDelagadoManucolohataEleito
13Filomena Correia GoncalvesDelegadaManucolohataEleito
14Joanico dos Santos (Hamaus)Lia NainSoatalaEleito
15Augusto dos SantosJoven ManeCotalaraEleito
16Rozalina de Jesus SoaresJoven FetoSoatalaEleito

2. Oficial Apoiu Administrasaun Suku

Tabela-8 Lista Total Oficial Apoiu Suku

NoNaran kompletuPosisaunObs
1Luis da Silva CorreiaSekretario Adm.Suku 
2 Joanito Pereira da CostaOficial Adm.Suku 
3Agapito da Silva SampaioOficial Finansas Suku 
4Julio dos Santos de AroujoOficial Ass.Social Suku 

b). Struktura Suku Dahuluk to Aktual

Tabela -9 Estruktura suku dahuluk no Aktual

Naran KompletuPeriode
1Sr. Maijor Mau-Muda 
2Sr.Laco 
3Sr.Bartolomeu 
4Sr.Francisco 
5Sr. Muhamat2
6Sr. Manuel Soares1
7Sr. Adão dos Santos1
8Sr. Almeida Garet dos Santos1
9Sr. Adriano Mendes2
10Sr. Antonio dos Santos Midar1
11Sr. Vicenti de Jesus1
13Sr. Albino Soares1
14Sr.Domingos dos Santos2

Biodata Xefe do Suku Loidahar periode 2023-2030

Naran Kompleto                      : Domingos dos Santos,M.Dir

Data Moris                              : 18-08-1980

Hela Fatin                                : Loidahar, Liquiçá.

Pozisaun                                  : Chefe Do Suco.

No.Cartaun Eleitoral               : 0351846

Estadu Civil                            : Berlakiado

Aman                                      : Mario dos Santos

Inan                                         : Rozinha dos Santos

Hela fatin                                : Manucolohata

Nú Tlp                                     : 77774700


c. Patrimonia Suku

Tabela-10 Patrimonia Suku Liodahar

Naran Sasan/ InventariosFontes InventariosKuantidadeKondisaun
DiakAt
1Sede Suku  Konstrui husi Governu RI rehabilita husi Governu RDTL  1Diak
2Eskola Baziku  EBF,1.2 Loidahar  Konstrui husi Governu RI rehabilita husi Governu RDTL  1Diak
3Eskola Baziku  EBC Sajobril,1.2 (SDK)Konstrui husi Governu RI rehabilita husi Governu RDTL1Diak 
4Eskola Pre-Eskolar (TK)Konstrui husi Governu RDTL1Diak
5Postu Saude Loidahar  Konstrui husi Governu RI rehabilita husi Governu RDTL  1Diak
6Sede Aldeia Cotalara  Konstrui husi Governu RDTL liu husi programa PNDS      1Diak
7Sede Aldeia Hatululi    Konstrui husi Komunidade hetan fundus husi Mr.Jonathan1Diak
8Sede Aldeia Soatala  Konstrui husi Governu RDTL liu husi programa PNDS1Diak 
9Sede Suku Hatuliho (Tuan)Konstrui husi Governu Repbulika Indonesia1 At
10                   11       12Centru saude Ospital Liquiçá                 Kapela Betluli       Kruz MutinKonstrui husi Governu portugesa no govrno Repbulika Indonesia no rehabilita husi Governu Portuguesa atraves Forsa Naval Portugues no Rehabilita tan Governu RDTL     Iha faze de Konstrusaun       Konstrui husi Sarani Suco Loidahar1                     1     1Diak 


informasaun klaru bele direta ba Suku Loidahar…


© 2025 Administrasaun Munisípiu Liquiçá